Barbórka święta o górnikach pamięta - obchody Barbórki na Śląsku

Dzień Świętej Barbary znany jako Barbórka ma szczególne znaczenie na Górnym Śląsku, a przede wszystkim w rodzinach górniczych. Już wczesnym rankiem górnicza orkiestra budzi górników, podkreślając wyjątkowość tego dnia i zagrzewając do hucznych obchodów święta. Barbórka jest niezwykle istotnym elementem śląskiej kultury ludowej, a od 2018 roku barbórkowe zwyczaje znajdują się na liście niematerialnego dziedzictwa kulturowego.

Święta Barbara patronką górników

W Polsce św. Barbara jest patronką budowniczych, architektów, murarzy, rybaków, flisaków, oraz patronką dobrej śmierci. Najbardziej jednak rozsławiona jest przez swój patronat nad wszystkimi górnikami.

Nie znajdziemy żadnych historycznych źródeł opisujących życie i męczeńską śmierć świętej Barbary. Powstało jednak na jej temat wiele legend, podań i pieśni dziadowskich. Dość powszechna legenda przedstawia Barbarę jako młodą dziewczynę i gorliwą chrześcijankę, zamieszkującą państwo rzymskie (okolice Antiochii). Barbara swoją głęboką wiarą przeciwstawia się woli ojca Diaskarosa, który zamyka ją w wieży, głodzi i karze wyrzec się wiary chrześcijańskiej. Legenda mówi o wizerunkach pogańskich bogów: słońca, księżyca, planet i gwiazd zdobiących ściany wieży. Dzięki pomocy murarzy, Barbarze udaje się zbiec i na chwilę ukryć w górze, która sama się przed nią rozstępuje. Wkrótce jednak zostaje złapana, wzięta na męki i tortury, a następnie ponosi męczeńską śmierć przez ścięcie mieczem z ręki własnego ojca. Diaskaros zaraz potem ginie od uderzenia pioruna, na znak gniewu bożego. W tradycji ludowej św. Barbara chroni również przed burzą i piorunami.

Ochody Barbórki na Górnym Śląsku

Barbórka to święto doroczne. Wcześniejsze obchody Barbórki miały zdecydowanie bardziej religijny charakter, który stopniowo zatracał się na rzecz charakteru odświętnego. W okresie Polski Ludowej, Barbórka stała się jednym z ważniejszych świąt państwowych w roku, a na obchody zjeżdżały się najwyższe władze ludowe.

Zwyczajowo, już o samym świcie górnicza orkiestra dęta budzi swoich braci maszerując przez górnicze osiedla i przygrywając górnicze marsze. Do dziś kopalniane orkiestry prowadzone przez swoich kapelmistrzów, budzą mieszkańców kilku kolonii górniczych, choć nie są już one zamieszkane wyłącznie przez górników. Zwyczaj ten kultywowany jest chociażby na Nikiszowcu - dzielnicy Katowic, w Rudzie Śląskiej czy Piekarach Śląskich. Górniczy marsz obowiązkowo zagrany być musi przed dyrekcją kopalni.

Centralnym punktem obchodów święta jest uroczysta msza święta w intencji górników i ich rodzin, na którą górnicy maszerują razem do kościoła z pod placu kopalni, cechowni lub z pod figury św. Barbary. Podczas swego święta górnicy ubrani są w galowe, czarne mundury i czaka ozdobione pyrlikiem i żeloskiem. Noszą dumnie swoje pióropusze oraz sztandary górnicze. Podczas uroczystości odbywają się akademie, koncerty, występy, wspólne spotkania górników i oczywiście karczmy piwne. Górnicy zastrzegają sobie iż karczma piwna to nie jest zwyczajne spotkanie przy piwie, tylko kultywowana od wieków tradycja, który nawiązuję do spotkań górników po ciężkiej i długiej pracy na dole. Dla młodych górników wielkim zaszczytem powinna być możliwość biesiadowania ze starymi strzechami, czyli doświadczonymi górnikami.

Taka biesiada podzielona jest na dwie części: oficjalną i tę mniej oficjalną. Podczas tej pierwszej odbywa się wiele górniczych obrzędów. Jednym z nich jest nadanie rębaczowi skóry (łaty) górniczej symbolizujące wprowadzenie młodych strzech do górniczego stanu (wyzwoliny na górnika). Skóra nie jest już używana przez współczesnego górnika, ale dawniej była niezbędna w pracy na dole.

"A przecież łata skórzana nosił dawniej górnik nie tylko, gdy się ubrał paradnie w mundur, ale ją potrzebował przy pracy, bo taka skóra służyła górnikowi za podkładkę na szpąg aby nie odgnieść sobie ramienia, kiedy na boku leżąco lub klęcząco połowę swej dniówki w tem węglu na chodniku musiał „szramać” ostrym kilofem. Taką skórę-łatę zapinał sobie ładowacz przed siebie opasując nią sobie brzuch aby go te żelazne niecki którymi nosił węgiel do woza nie gniotły. Są też pieśni górnicze a w nich się wspomina: w tyle skóra połyskuje, połyskuje…"

Górnicza symbolika - skóry, szpady i gwarki

Skóra górnicza jest symbolem zawodu i górniczej godności, dlatego nadanie skóry jest to zawsze punkt kulminacyjny obchodów. Obowiązkowym zwyczajem, który jednak na Śląsk zawitał dopiero po wojnie, stał się również skok przez skórę – ceremoniał polegający na skoku, wykonywanym przez młodych górników czy uczniów szkół górniczych, przez skórę trzymaną za dwa rogi przez stare strzechy. Najczęściej zwyczaj prowadzony jest przez Lisa Majora, który uderza szablą w beczkę, na którą potem wskakuje młody górnik. Musi on odpowiedzieć na kilka pytań (o imię, pochodzenie, szkoły, doświadczenie), z których najważniejsze brzmi: Czy chcesz wstąpić w szlachetny stan gwarków? Nowicjusz odpowiada: Tak, pragnę tego. Następnie skacze on przez skórę na znak oficjalnego wejścia w gwarectwo i jest pasowany szpadą przez Lisa Majora. Dalej skóra przypinana jest nowicjuszowi w pasie na znak przyjęcia do górniczej rodziny. Oficjalne gratulacje często składa sam dyrektor kopalni. Podczas biesiady stare strzechy wręczają również wyróżniającym się górnikom górnicze szpady. Są one odznaką honorową zarezerwowaną tylko dla sumiennych pracowników.

Dawniej odbywały się również wyzwoliny na rębacza polegające na przypięciu śleperowi dodatkowego guzika do kołnierza munduru, jako że rębacz miał 2 guziki, a ładowacz tylko jeden.

Dalej następuje część mniej oficjalna. Zwyczaj wspólnej biesiady, czyli karczmy piwnej mógł odbywać się również przed lub po Barbórce. Kiedyś karczma piwna była dozwolona tylko dla mężczyzn. Kobiety miały swój babski comber, też dostępny tylko dla nich.

W przeszłości poczęstunek fundowany był przez nowo przyjętych do stanu górniczego, to oni stawiali na stół krupnioki i napitek. Dziś górnicy podejmowani są przez zarząd kopalni czy spółki węglowej.

Barbórka na ludowo

W dzień czwartego grudnia na Śląsku starano się wstrzymać od jakiejkolwiek pracy. Na przykład w okolicach Skoczowa kobiety nie szyły aby nie czuć kłucia w godzinę śmierci. Młode dziewczęta w tenże dzień czyniły również wróżby matrymonialne, polegające na trzęsieniu płotem i nadsłuchiwaniu, z której strony zaszczeka pies, co oznaczało, że z tamtej strony przyjdzie kawaler.

W ikonografii św. Barbara przedstawiana jest często z gałązką palmową na znak dziewictwa i męczeństwa. Dawniej w Barbórkę kobiety umieszczały świeżo zerwaną gałązkę czereśni lub śliwy w wodzie, i trzymały ją aż do Wielkanocy. Panny wierzyły również, że jeżeli gałązka zakwitnie na wigilię to znaczy, że w nadchodzącym karnawale znajdą sobie męża.

W przysłowiach święta Barbara prognozuję również pogodę na święta:

„Barbara po wodzie, Boże Narodzenie po lodzie”

„Na świętą Barbarę błoto, będzie zima jak złoto”

Na śląsku cieszyńskim zwyczajowo w okolicach Barbórki obchodzono świniobicie i stąd mawiano: „Do świyntej Barbarki chude na ogniu garki”.

Nie ma Barbórki bez orkiestry górniczej

Przy okazji Barbórki koniecznie wspomnieć należy ważną rolę jaką nie tylko podczas tego święta, ale i przez cały rok odgrywały orkiestry górnicze. Towarzyszyły one górnikowi oraz jego rodzinie przy każdej okazji, podczas świąt, pogrzebów i innych uroczystości. W czasach kopalnianej świetności zrzeszały duże grona domorosłych muzyków, dając możliwość artystycznego rozwoju. Stwarzały rozrywkę dla mieszkańców górniczych osiedli. W orkiestrach grywały często całe rodziny, a umiejętności i miejsce w orkiestrze przekazywane były z ojca na syna. Orkiestry były kiedyś tylko męskie. Muzycy orkiestr przykopalnianych pięknie łączą dźwięki instrumentów takich jak puzon, waltornia, trąbka, tuba, saxhorn, klarnet, flet i perkusja.

"Dorka i Lojzik zasypiają pod wielką złotą trąbą, która wisi na ścianie nad wspólnym łóżkiem bliźniąt. Trudka zasypia koło kontrabasu, który stoi w kącie. Nad Paolkiem i Heniem wiszą wiolonczela i skrzypce. Część tych instrumentów należy do ojca, część do orkiestry kopalni Giesche. Jest taki zwyczaj, że muzycy z orkiestry trzymają instrumenty po domach i biorą za nie odpowiedzialność."

Do dziś na Śląsku organizowane są festiwale, konkursy orkiestr górniczych. Wzrost zainteresowania instrumentami dętymi, brassbandami na świecie tworzy więcej możliwości rozwoju i pomaga orkiestrom górniczym w cięższych dla nich czasach.

Zdjęcia, które możecie tu oglądać zrobione zostały podczas pochodów orkiestry górniczej przez katowickie osiedle Nikiszowiec do dyrekcji kopalni Wieczorek. Kopalnia ta w 2018 roku zakończyła wydobycie węgla i jest aktualnie w procesie likwidacji. W głównej mierze to kopalnie są odpowiedzialne za organizowanie Barbórek, kultywowanie barbórkowych zwyczajów czy utrzymywanie orkiestr górniczych. Rozwój takich dzielnic jak Nikiszowiec, Giszowiec czy Janów był nierozerwalnie związany z działającymi tu od XIX wieku kopalniami oraz górniczym stylem życia. Zmieniają się też same orkiestry. Szukając nowych źródeł utrzymania, angażują się w projekty bardziej komercyjne, co wiąże się ze zmianą repertuaru i utratą lokalnego brzmienia. Przed zadaniem zachowania tej charakterystycznej części śląskiej kultury, która wyróżnia Śląsk na tle innych regionów, stanąć teraz będą musiały władze miasta, ośrodki kultury i promocji regionu. Na szczęście Andrzej Pisarzowski, kapelmistrz orkiestry działającej przy kopalni Wieczorek potwierdził, że nie wyobraża sobie Barbórki bez uroczystego pochodu orkiestry przez Nikiszowiec. Będą więc grali na Nikiszowcu niezależnie od stanu kopalni.

Polecam zwiedzić jedno ze śląskich górniczych osiedli właśnie w czasie Barbórki. Czasy, zwyczaje i kopalnie się zmieniają. Jest to więc ostatni moment aby zobaczyć odchodzące z życia codziennego elementy tradycyjne górniczej kultury, która to miała ogromny wpływ na całe śląskie dziedzictwo kulturowe. Aby przenieść się na chwilę w czasie wystarczy przespacerować sie wczesnym, grudniowym rankiem pustymi uliczkami zabytkowego Nikiszowca, nasłuchując dźwięków górniczej orkiestry.

*Cytaty pochodzą z książki Czarny Ogród Małgorzaty Szejnert