Bory Tucholskie są niezwykłym miejscem nie tylko pod względem przyrodniczym, ale również kulturowym. Sosnowy las od zawsze był domem dla Borowiaków i ich osobliwej kultury. Mieszkańcy gęstych borów wykształcili odrębną kulturę, obyczaje i gwarę. Współtworzoną ze swoją kaszubską bracią zza miedzy.
Osobliwa mieszanka kulturowa - grupy etnograficzne Borów Tucholskich
Bory Tucholskie to obszar, w którym przenikają się kultury lokalnych grup etnograficznych - Borowiaków, Kociewiaków, Zaboraków. Są to grupy o kaszubskich korzeniach, odznaczające się swoistymi różnicami związanymi z ziemią, krajobrazem z jakiego pochodzą.
Borowiacy (Borowiacy Tucholscy, Borusy) to grupa etnograficzna wywodząca się z Kaszubów i do nich zaliczana. W języku kaszubskim, jakim się oryginalnie posługiwali określa się ich jako Bòrowiôcë, Bòrôcë. Mieszkańcom gęstych borów sosnowych nie trudno było wykształcić odrębną kulturę, obyczaje i gwarę. Wiele łączy ich jednak z innymi grupami kaszubskimi jak Zaborakami czy Kociewiakami.
Wśród badaczy, etnografów panują różne podziały. Dziś szczególnie trudne do zweryfikowania i narażone na nieścisłości. Najczęściej grupę Borowiaków dzieli się na: Borowiaków Tucholskich, Borowiaków Kaszubskich i czasami Zaboraków. Grupa pierwsza zamieszkuje głównie powiat tucholski, pomiędzy Tucholą, Czerskiem a Śliwicami i zaliczana jest do grupy niekaszubjącej, czyli nie posługującej się językiem kaszubskim. Choć język ten był również przez nich dawniej używany. Kaszubią za to Borowiacy Kaszubscy, zwani inaczej Borocami (Boröce). Zasiedlają rejon Chojnic, Konarzyn i Swornychgaci. Zaboracy, inaczej Krubanie, Krëbanë przeważają natomiast na ziemi zaborskiej, czyli w rejonie miasta Brusy.
Borowiacy mają bliskich sobie sąsiadów. Północną część Borów Tucholskich zamieszkują Kaszubi lub kaszubskie podgrupy etnograficzne jak Kabuki w rejonie Konarzyn czy Gochy między Brzeźnem Szlacheckim a Lipnicą. Ludność pochodzenia niemieckiego, czyli Kosznajdrzy (Kosznajderzy, Kòsznédrë) zasiedliła okolice Chojnic i Tucholi. Natomiast na wschód od Borów Tucholskich, czyli na Kociewiu główną grupę stanowią Kociewiacy.
Borowiacy - lud z sosnowego lasu
Ze względu na wyjątkowe położenie swoich siedlisk, Borowiacy zajmowali się głównie gospodarką leśną, z mniejszym udziałem gospodarki rolnej. Tutejsze ziemie są w większości piaszczyste i nieurodzajne. Lasów, drzew i leśnych skarbów nie brakuje. Mieszkańcy trudnili się więc bartnictwem, zbieractwem, łowiectwem, rybołówstwem, a także smolarstwem czy węglarstwem. Wszystkie te dziedziny związane są z lasem. Dziś także zauważyć można zawieszone na drzewach tradycyjne, drewniane barcie, goszczące borowiackie pszczoły.
W wielu borowiackich wsiach jak np. Krąg, Rzepiczna, Końskie Błota, Gołąbek, Chociński Młyn, Swornegacie zachowały się borowiackie chałupy z przełomu XIX i XX w. Najczęściej wykorzystywanym materiałem budowlanym było oczywiście drewno. Robiono z niego nawet gwoździe czy zamki. Zagrody wznoszono w konstrukcji zrębowej lub sumikowo-łątkowej. Borowiacka architektura charakteryzowała się między innymi spadzistym dachem krytym słomą lub drewnianą klepką (dranicą), podcieniem, tzw. przeddómkiem, czy ozdobami nadszczytowymi.
Ważną częścią kultury jest oczywiście język. W Borach Tucholskich usłyszymy gwarę borowiacką, która powstała ze zmieszania się dialektów kaszubskiego i wielkopolskiego. Odnajdziemy również cechy gwar kociewskiej i krajniackiej oraz wiele zapożyczeń z niemieckiego. Warto się wsłuchać w sposób mówienia mieszkańców okolicznych wsi. Choć usłyszeć dziś gwarę borowiacką nie jest łatwo. Najłatwiej usłyszeć gwarę borowiacką z ust osób starszych.
Podczas różnych świąt lub festiwali ludowych organizowanych w regionie możemy zobaczyć przyodzianych w ludowe stroje dumnych Borowiaków. Prezentowany obecnie strój borowiacki jest stylizowany i znacznie unowocześniony. Przedstawia jednak charakterystyczne cechy borowiackiej ubioru, kiedyś zdecydowanie bardziej ubogiego. Przede wszystkim strój uszyty jest z naturalnych materiałów, jak len czy bawełna, a kolorystyka nawiązuje do środowiska naturalnego Borów, czyli utrzymana jest w odcieniach brązu, złota i bursztynu. Zdobiony jest popularnym na całych Kaszubach haftem kaszubskim, w odmianie szkoły tucholskiej i borowiackiej. Bardzo łatwo go odróżnić od typowego haftu kaszubskiego, właśnie po charakterystycznych borowiackich kolorach.
Artystami ludowymi byli najczęściej zwykli ludzie o uzdolnieniach artystycznych. Rzeźbili w drewnie, tworzyli drewniane meble, ozdoby i zabawki, z wikliny lub z korzeni sosny wyplatali kosze, krzesła czy ule. Popularnym surowcem był również bursztyn, z którego wytwarzano biżuterię. Produkty ozdabiano najczęściej kwiatowymi motywami róży, tulipana czy wianka.
Z wierzeń ludowych najbardziej rozpoznawalną jest stara legenda o Borowej Ciotce, czyli duchu opiekuńczym borów i lasów. Ciotka w postaci staruszki z zielonym pasem z igliwia i diademem z szyszek na głowie dbała o las i troszczyła się o ludzi i zwierzęta, broniła przed czarownicami. Jednak szkodziła tym, którzy bez powodu łamali młode drzewa, zrywali kwiaty i niszczyli las. Potrafiła zamienić ich w jałowiec lub wysłać na nich chmurę komarów, os i żmij. Dziś możemy przejechać się szlakiem rowerowym Borowej Ciotki, biegnącym z Cekcyna przez lasy, borowiackie osady oraz wyjątkowe rezerwaty cisów w Wierzchlesie i Jeleniej Górze.
Las miał ogromny wpływ również na borowiacką kuchnię. Ta opierała się przede wszystkim na produktach zebranych w lesie. Do dnia dzisiejszego Bory słyną z bogactwa grzybów oraz owoców leśnych. Bardzo ciężko jednak spróbować lokalnej kuchni w regionie. Takie potrawy jak mace borowiacke, kluski z kapustą, flyndze (placki ziemniaczane) czy polewka maślana dostępne są dla turystów jedynie podczas regionalnych festynów. Bardziej dostępne będą potrawy kaszubskie jak np. ciszki. W miejscowych sklepikach lub restauracjach możemy zakupić lokalne przetwory z grzybów, żurawiny, pstrąga.
Wycieczkę po Borach Tucholskich warto rozpocząć od ich stolicy, Tucholi, gdzie znajduje się Muzeum Borów Tucholskich. Zobaczymy tam wystawę zainicjowaną w typowej borowiackiej chacie, która opowiada o dawnym życiu Borowiaków. Piętro muzeum poświęcone jest florze i faunie Borów. W mieście działa Borowiackie Towarzystwo Kultury, które prowadzi działalność w zakresie upowszechniania kultury, promocji regionu oraz edukacji regionalnej. Towarzystwo organizuje szereg regionalnych imprez kulturalnych, Warsztaty Edukacji Regionalnej, wydaje również publikacje o tematyce regionalnej. Na terenie gminy działają również liczne Koła Gospodyń Wiejskich, zespoły folklorystyczne a wielu twórców ludowych zajmuje się haftem, rzeźbą i plecionkarstwem.
Z borowiacką sztuka ludową, kuchnią oraz kulturą możemy spotkać się podczas Dnia Folkloru Borowiackiego połączonego z Historycznym Pochodem Borowiaków. Podczas festynu można zobaczyć ludowe stroje, spróbować lokalnych przysmaków oraz zapoznać się z borowiacką sztuką ludową.
Na trasie Kaszubskiej Marszruty znajdziemy kilka godnych uwagi miejsc promujących kulturę kaszubską. Jednym z nich jest Chata Kaszubska w Brusach-Jagliach, gdzie można podziwiać eksponaty związane z kaszubskim życiem, pracą oraz sztuką, a chętni do rozmów pracownicy podzielą się nie tak oczywistymi informacjami o Kaszubach. Zaraz obok muzeum znajduje się wyjątkowe miejsce, a mianowicie galeria sztuki twórcy ludowego Józefa Chełmowskiego. Ten niezwykły człowiek, malarz, rzeźbiarz, filozof, astronom i wynalazca tworzył osobliwe prace inspirowane Kaszubami, ale również tematami życia i śmierci, natury i kosmosu, dobra i zła. Dom i ogródek artysty stały się galerią sztuki, i są nią do dziś. Możemy tam oglądać jego prace pełne ludowej estetyki, podziwiając przy tym jego zmysł obserwacji całego ogromu świata z poziomu małej miejscowości jaką są Brusy-Jaglie. To miejsce jest zdecydowanie warte odwiedzenia.
Z kolei w Swornychgaciach znajduje się Kaszubski Dom Rękodzieła Ludowego zlokalizowany w drewniany chacie. We wnętrzu działa izba regionalna przedstawiająca ludowe rękodzieło oraz wystawy prac artystów regionalnych.
Istotnym puntem w promocji kultury regionu stanowi Muzeum Historyczno-Etnograficzne mieszczące się w Bramie Człuchowskiej w Chojnicach. Zobaczymy tam wystawy przedstawiające historię oraz archeologię Kaszub. Przede wszystkim jednak muzeum skupia się na dziedzictwie ludowym. Stała wystawa etnograficzna przybliży nam życie codzienne na wiejskich terenach regionu chojnickiego. Poza tym zobaczymy również wystawy tymczasowe, obecnie jest to wystawa pięknych haftów kaszubskich. Muzeum wspiera kaszubską regionalną sztukę ludową poprzez między innymi opiekę nad niezwykłymi pracami oryginalnego artysty ludowego Józef Chełmowskiego, czy promocję spuściźny twórczej wybitnego hafciarza, etnografa z Wiela Leonarda Brzezińskiego . Muzeum sprawia pieczę również nad swoimi filiami w Odrach, gdzie mieści się Rezerwat archeologiczno-przyrodniczy Kręgi Kamienne, czy w Silnie, gdzie znajduje się małe muzeum poświęcone kulturze Kosznajdrów.
Bory Tucholskie to region, który zainspiruje zarówno fanów eko jak i etno. A jego nieodkrytym pięknem jest oryginalna, bogata i różnorodna kultura ludowa.
Przeczytaj więcej o Borach Tucholskich:
Comments