Okres zapustów i świąt wiosennych to czas pełen symboliki. Jajko jest dziś wizytówką Wielkiejnocy, istnieje jednak w obrzędowości o wiele dłużej. Już od wieków jajko jest symbolem płodności i narodzin, początkiem wszelakiego istnienia. Jest jeden region, które pozwoli nam zgłębić ludowe tradycje związane z pisankarstwem i kroszonkarstwem. Opolskie - stolica polskiej kroszonki!
Okres zapustów i Wielkiejnocy to czas pełen symboliki. Dla większość z nas pierwszym skojarzeniem z Wielkąnocą są ubarwione jajka, czyli pisanki. To one stały się symbolem obrzędowości świąt Wielkiejnocy, tak w kulturze ludowej jak i tej komercyjnej.
Województwo opolskie to ostoja ludowych tradycji. W tym najmniejszym polskim województwie odnajdziemy wiele zapomnianych zwyczajów i obrzędów. W wielu opolskich miasteczkach i wsiach dalej kultywuje się ludowe tradycje, które są ważną częścią kultury regionu i tożsamości mieszkańców.
Jajko - symbol narodzin i wszelkiego początku
Jajko to symbol narodzin, wszelkiego początku, praźródło życia i świata. Istnieje w kulturze od najdawniejszych czasów, jest najważniejszym elementem mitów kosmogenicznych wielu kultur. Wierzono, że jajko dało początek istnieniu świata (mitologia grecka, egipska, perska, indyjska). W tradycji słowiańskiej nie było inaczej. Jajko kojarzono z kultem solarnym oraz z płodnością, siłą witalną i zdrowiem. Ufano, w jego właściwości magiczne, uzdrawiające i ochronne.
Jajka były ważnym elementem obrzędów wiosennych. Wydmuszki wieszano na gaikach lub zakopywano w ziemi, czy też rozrzucano po sadzie, aby przyspieszyć nadejście wiosny i zapobiec nieurodzajowi. Jajka toczono po grzbietach krów, koni a także ludzi, aby byli zdrowi, mocni i okrągli jak jajko. Dla bezpieczeństwa domowego ogniska zakopywano jajko pod węgłami domów. Sproszkowanymi skorupkami karmiono kury, a woda z moczonego w niej jajka używana była w ludowej kosmetyce. Jajka stosowano również jako lekarstwo przeciw różnorakim chorobom. W czasie świąt były idealnym podarunkiem lub poczęstunkiem dla odwiedzających gości, jak np. dla kawalerów odwiedzających panny w Lany Poniedziałek. Śląskie dzieci natomiast bawiły się w kulanie jajec, czyli toczenie jajek z górki lub w walatkę, czyli stukanie się jajkami (przegrywa ten komu jajko się stłucze).
Zdobienie jajek - rzemiosło z tradycjami
Ozdabianie jajek uznaje się za tradycję przedchrześcijańską, o czym świadczyć mogą wykorzystywane motywy zdobnicze powiązane z elipsą słoneczną, jak romby, rozety czy wiatraczki. Pogańską symbolikę wyparła później symbolika roślinna, na jajkach zaczęły pojawiać się jodełki, kwiaty, zboża. W czasach obecnych oprócz wyobraźni artysty nie ma tak naprawdę żadnych ograniczeń. Najstarsze barwione jajka w Polsce pochodzą z X wieku i zostały odkryte właśnie na opolskim Ostrówku. Były to jednokolorowe jaja kurze zdobione metodą batikowa, którą tym samym uważa się za najstarszą technikę zdobienia jajek. A takich technik na ziemiach polskich stosuje się kilka. Tłumaczą one przy okazji mnogość nazw jakie stosujemy na opisanie wielkanocnych kolorowych jajek:
Kraszanki – od kraszenia, czyli barwienia. Jajka zabarwione na gładko na jeden kolor (najczęściej na czerwony). Nazywane też byczkami.
Kroszonki - Na Śląsku kraszanki dodatkowo przygotowywane są metodą rytowniczą, czyli z wzorem wydrapanym specjalnym nożykiem. Dawniej były to żyletki, brzytwy. Dziś najczęściej używa się zaprojektowanego przez pochodzącego z Gogolina Jerzego Lipkę nożyka o cienkim ostrzu i drewnianej rączce (tak zwane dłutko). Jest to najbardziej tradycyjna opolska technika zdobnicza. W innych częściach kraju takie wydrapane jajka określa się mianem drapanki.
Pisanki - przygotowywane metoda batikową, na białym jajku pisze się gorącym pszczelim woskiem, po czym barwi się jajko a następnie topi zastygły wosk odsłaniając biały wzór. Metodę można stosować kilkakrotnie na jednym jajku.
Oklejanki – jajko oklejane najczęściej sitowiem, ale też włóczką czy papierem.
Symbolika kolorów pisanek
Najczęściej do zdobienia używa się jaj kurzych i gęsich. Jaja kacze są za śliskie, perlicze za małe. Idealne jajko ma gładką powierzchnie, jest twarde oraz białe. Przed barwieniem jajko należy wydmuchać lub wygotować.
Jajka występują we wszystkich kolorach tęczy. Kiedyś kolory były bardziej ograniczone, gdyż stosowano tylko barwniki naturalne jak np.:
żółty, czerwony, brązowy - ochra, łupiny cebuli, burak, czerwce
zielony - młode żyto, pszenica, jęczmień, mech
niebieski, fioletowy - kwiaty bławatka czy malwy
czarny - kora olchy czy dębu
Dziś najczęściej stosuje się łatwo dostępne barwniki syntetyczne.
Kolory miały swoje znaczenia. Świetnie wytłumaczą nam to opolskie gospodynie , które kultywując tradycje wytwarzają przed Wielkanocą niemałe ilości kroszonek. Panna na wydaniu miała najczęściej 3 kolory kroszonek. Czerwone symbolizujące miłość dawała swojemu wybrankowi, fioletowe kawalerowi, którego nie była pewna, natomiast żółte oznaczało jednoznaczne odrzucenie. Zielone jajka przeznaczone były dla dzieci i młodzieży. Czarne natomiast dla osób starszych i szanowanych, ale mogły pojawić się również w domu, w którym obchodzono żałobę - symbolizują bowiem pamięć. Dziś symbolika kolorów uległa zapomnieniu.
Współcześnie na jajkach odnajdziemy przekrój różnych wzorów. Od tych najstarszych o symbolice solarnej, przez wzory z archaicznymi motywami roślinnymi czy zwierzęcymi po obecnie najbardziej rozpowszechnione wzory kwiatowe, często z wzorami geometrycznymi. Zmienił się również rozmiar wzorów. Od wyraźnych często pojedynczych wzorów, dziś obserwujemy miniaturowe, wymagające misternej pracy i dobrego oka wzory.
Z tych mniej tradycyjnych znajdziemy również jajka ażurowe, strusie czy porcelanowe, zdobione wzorami huculskimi czy łemkowskimi.
Opole - stolica polskiej kroszonki
W Opolu już od lat 50-tych organizowany jest Wojewódzki Konkurs Plastyki Obrzędowej „Kroszonki Opolskie”. Konkurs ten przyczynił się do upowszechnienia tradycji kroszonkarskich wśród większej ilości mieszkańców również tych młodych, a tym samym do uchronienia jej przez zanikiem. Obecnie patronat nad Konkursem sprawuje Muzeum Wsi Opolskiej, które dodatkowo prowadzi warsztaty kroszonkarskie oraz zajęcia z edukacji regionalnej czy obrzędowości wielkanocnej.
Region opolski odznacza się rodzinymi tradycjami kroszonkarskimi. Techniki zdobnicze przekazywane są z pokolenia na pokolenie, najczęściej w linii żeńskiej, ale nie tylko. Twórczynie ludowe przy pracy oraz setki malowanych jaj zdobionych różnymi technikami zobaczymy na Jarmarku Wielkanocnym w Muzeum Wsi Opolskiej w Opolu. Panie nie tylko zaprezentują ale i opowiedzą o danej technice zachęcając do samodzielnego spróbowania. Jajka oraz inne lokalne wyroby można na miejscu zakupić.
Wzory pojawiające się na opolskich kroszonkach są elementem niematerialnego dziedzictwa kulturowego regionu. W opolskim wzornictwie dominuje ewidentnie motyw łąki, kwiatów w różnych kolorach i kompozycjach. Wzór ten przeniósł się i na inne materiały. Znajdziemy go na porcelanie, bombkach, meblach czy biżuterii. Promocją sztuki oraz artystów inspirowanych opolską tradycją zajmują się Opolskie Dziouchy. Wyroby lokalnych twórców nabyjemy w sklepach w Opolu, np. w Cepelii Opolskiej, Cepeliance Opolskiej czy galerii Ludowe Opole – Galeria Rękodzieła. W miejscowościach jak np. Gogolin kroszonkowe wzory znajdziemy nawet na elewacjach budynków.
Warto więc wybrać się do Opola w okresie świątecznym aby zgłębić symbolikę obrzędowości Wielkiejnocy, poznać tradycyjne techniki zdobnicze oraz pogawędzić z dumnymi ze swoich tradycji opolskimi dziouchami. No i obowiązkowo przywieźć do domu własnoręcznie wytworzoną opolską kroszonkę!
Przeczytaj o innych zwyczajach wielkanocnych na Południu Polski:
Comments